‘Kamp Meerzicht’: Een van de beginstations van de Jodenvervolging in Nederland

‘We staan op een plek waarvan ik denk dat er ooit een Joods werkkamp heeft gelegen in de Tweede Wereldoorlog’, zegt holocaust-archeoloog Ivar Schute (51). De plek waar hij het over heeft, is nu een weiland dat naast het pannenkoekenhuis Boerderij Meerzicht ligt in het Amsterdamse bos. Deze maand is het precies 75 jaar geleden dat de Joodse werkkampen in Nederland ontruimd werden.

De aanwijzingen voor de archeoloog om in dit weiland verder onderzoek te doen, komen van zijn collega, amateur-historicus Lion Tokkie (68), die vier jaar geleden een onderzoek is gestart naar de Joodse werkkampen in Nederland. De aanleiding voor Tokkies onderzoek was het verhaal van zijn vader, die zelf in zo’n Joods werkkamp heeft gezeten. ‘Met een Joods werkkamp bedoel ik alle kampen waar Joden tewerkgesteld werden.’ In totaal heeft Tokkie al meer dan 65 werkkampen vastgesteld, waarvan er dertien in Amsterdam gelegen hebben. ‘Kamp Meerzicht’ is hier één van.

Bij een bijeenkomst in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork hebben Ivar Schute en Lion Tokkie elkaar ontmoet. Het Herinneringscentrum wil de Joodse werkkampen meer in kaart brengen door ze te markeren. Om de plekken van de werkkampen te markeren speelt niet alleen historisch onderzoek een grote rol, maar ook de archeologie.

Tokkie wil graag ook de Joodse werkkampen in Amsterdam in kaart brengen en daarbij gaat Schute hem helpen. In februari stonden de twee mannen al in het weiland van Meerzicht. Schute heeft toen het terrein verkend en een kleine handmatige proefboring gedaan. Hier stuitte hij op een fundament. Dit is de aanleiding geweest om verder onderzoek te doen, wat dit najaar gaat plaatsvinden.

Het idee van de Joodse werkkampen kwam van de Duitse bezetters, maar werkkampen voor werklozen waren al sinds 1934 een geaccepteerd verschijnsel. In de jaren dertig was er in Nederland sprake van economische crisis met een hoge werkloosheid. Om deze werkloosheid te bestrijden, werden er speciale kampen voor tewerkgestelden gebouwd. Het was een vorm van “maatschappelijk steun” maar daar moest wel iets tegenover staan, zoals het meehelpen aan overheidsprojecten die anders financieel niet haalbaar waren. Een voorbeeld van zo’n project was de aanleg van het Amsterdamse bos.

Amsterdam had in die tijd ruim 50.000 werklozen, blijkt uit cijfers van de gemeente Amsterdam. De gemeente was dringend op zoek naar werkgelegenheid voor deze mensen. Dat plan, het Boschplan, kwam er onder de leuze: ‘Vijf jaar werk voor duizend man’. De werklozen kregen in ruil voor hun arbeid een uitkering.

Toen de Duitsers in 1940 Nederland binnenvielen, werd de structuur van de werkkampen door de Duitsers overgenomen. In het begin van de oorlog werkten werkloze Joden en niet-Joden naast elkaar in de werkkampen. Joodse mannen werden steeds meer gedwongen om te werken in werkkampen, omdat de maatregelen van de Duitse bezetter ervoor zorgden dat Joden bepaalde beroepen niet meer mochten uitoefenen en daardoor werkloos werden. Onder druk van de Duitsers werden de Joden in 1941 gescheiden van de overige Nederlanders door ze in aparte werkploegen te plaatsen. Op 10 september 1941 besloot rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart tot de instelling van aparte Joodse werkkampen. Vanaf april 1942 werkten de werkloze Joden in aparte werkkampen en de niet-Joodse werkloze mannen werden naar Duitsland gestuurd voor dwangarbeid.

De werkkampen voor de Joden bevonden zich met name in het noorden en het oosten van het land. De nazi’s wilden dat de Joden niet in hun eigen stad tewerkgesteld werden, want dan zou het contact met de Arische bevolking blijven bestaan. ‘Het is dan ook gek dat er in Amsterdam nog flink wat Joodse werkkampen zijn geweest’, zegt Tokkie. De werkloze Joodse mannen die werden afgekeurd voor het zware werk in het noorden en oosten van Nederland, kwamen in de werkkampen rondom Amsterdam terecht.

Tokkie heeft veel materiaal verzameld door onderzoek te doen bij het Stadsarchief van Amsterdam, het Joods Historisch Museum en het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). ‘Hier trof ik foto’s en kaarten aan en die ben ik gaan combineren.’ De belangrijkste aanwijzing dat het Joodse werkkamp waarschijnlijk in het weiland naast de boerderij Meerzicht ligt, komt van een Engelse luchtfoto uit 1944. ‘Daarop zijn rechthoekige structuren te zien.’

Daarnaast heeft Tokkie veel verhalen van nabestaanden over het werken rondom de Meerzichtpolder verzameld die bevestigen dat in dat gebied een werkkamp gelegen moet hebben. ‘Door het inzetten van de sociale media kreeg ik veel materiaal van nabestaanden.’

De werkkampen bestonden uit verschillende structuren. Er waren kampen waar de mannen dag en nacht verbleven en er waren heen-en-weerkampen. Bij de heen-en-weerkampen begonnen de mannen om zes uur in de ochtend en werkten tot ’s avonds en dat zes dagen per week. ‘Kamp Meerzicht’ was een heen-en-weerkamp en is dat altijd gebleven.

Met de boot gingen de Joodse mannen naar de Meerzichtpolder. Het werk bestond uit het graven en verbreden van sloten, het maken van kades en oeverbescherming. Ze werden nog wel betaald voor hun werkzaamheden, maar minder dan voorheen. Dit was zwaar lichamelijk werk, wat de mannen niet gewend waren. Het eten wat de Joodse mannen hiervoor kregen, was onvoldoende voor wat het werk van hun vroeg.

De mannen moesten zich elke ochtend melden en het loon werd uitbetaald aan hun vrouwen. ‘Via de loonadministratie en een opkomstcontrole waren ze als het ware gegijzeld’, aldus Tokkie. Hierdoor was er geen gewapende bewaking nodig.

Volgens de laatste bevindingen van Tokkie bestond ‘kamp Meerzicht’ uit twee barakken, een directieketen en een opslagketen. In die barakken konden de mannen zich omkleden en kregen ze te eten. ‘Ik denk dat er in totaal zo’n honderd mannen overdag in het kamp waren.’ Dit komt overeen met het aantal mannen dat in andere werkkampen werkte.

Petra van Duinhove, eigenaar van Boerderij Meerzicht, heeft Lion Tokkie en Ivar Schute al meerdere keren over haar erf laten lopen om bij het weiland te komen. ‘Ik vind het heel erg interessant, omdat wij er nog nooit van gehoord hebben.’  Van Duinhove is absoluut niet bang dat het klanten gaat afschrikken als er daadwerkelijk een Joods werkkamp is geweest. ‘Het intrigeert ons alleen maar.’ Ze heeft nog binnen haar familie nagevraagd of er iets bekend was over een Joods werkkamp, aangezien de boerderij tijdens de oorlog er ook al stond. ‘Niemand van de familie kan zich er iets van herinneren.’ Volgens Lion Tokkie is dat niet raar. ‘Het werkkamp heeft er maar voor relatief korte periode gelegen en daarna zijn de Joodse mannen die er nog werkzaam waren als het ware geruisloos afgevoerd.’

In juni 1942 begonnen de Duitsers met de stelselmatige deportaties. Vanaf dat moment begonnen de mannen die werkten in Joodse heen-en-weerkampen onder te duiken. De nazi’s haalden begin september de Joodse mannen die in heen-en-weerkampen zaten op basis van de appèllijsten van huis. Vervolgens werden ze naar Westerbork gedeporteerd. Dit gebeurde ’s avonds. De vrouwen en kinderen werden later ook opgehaald, onder het mom van gezinshereniging. Op 2 en 3 oktober 1942 werden alle Joodse werkkampen ontruimd en werden de mannen met vrachtwagens en per trein naar Westerbork gebracht. Vanuit Westerbork werden ze gedeporteerd naar de vernietigingsoorden.

Na de ontruiming in oktober 1942 bleef er één groep over die bleef werken in het Amsterdamse bos: de gemengd gehuwde Joodse mannen boven de 45. Dit waren Joodse mannen die getrouwd waren met een niet Joodse vrouw. Met deze groep wisten de nazi’s nooit goed raad. Deze mannen hebben nog wel rondom Meerzicht gewerkt, maar verbleven niet meer in het werkkamp.

De vader van Kiki Amsberg (78) heeft in zo’n gemengd gehuwden-kamp gezeten. Door een berichtje in de krant over het onderzoek van Tokkie is Amsberg in contact gekomen met de amateur-historicus. Met zijn hulp is ze iets meer te weten gekomen over het verhaal van haar vader in het werkkamp.

De Joodse werkkampen hebben een grote rol gespeeld in de Jodenvervolging in Nederland. Volgens Schute is het eigenlijk één lijn. ‘De Joodse werkkampen, zoals Meerzicht, waren het begin en de vernietigingskampen, zoals Sobibor, het einde.’ Volgens Tokkie zijn de Joodse werkkampen te omschrijven als een soort stuwmeren. ‘De Joodse mannen werden geïsoleerd in de werkkampen en vanuit daar werden ze gedeporteerd naar het noorden.’

Waarom de Joodse werkkampen tot nu toe redelijk onderbelicht zijn in de geschiedenis, is volgens Tokkie te verklaren. ‘De omstandigheden in de Joodse werkkampen waren nog relatief goed, terwijl de omstandigheden in concentratiekampen vreselijk waren. De nabestaanden herinneren zich daarom vooral de concentratiekampen.’ Je kan volgens Tokkie niet spreken van een vergeten geschiedenis. De historici Lou de Jong en Jacques Presser hebben vlak na de oorlog de werkkampen wel genoemd, maar hebben er nooit verder onderzoek naar gedaan. En na de oorlog wilde de bevolking niet aan de verschrikkingen denken. Pas in de jaren ’80 kwam er meer aandacht voor het herdenken van de gebeurtenissen in de oorlog en toen kwam de focus op de doorgangskampen en de vernietigingskampen te liggen. Daarnaast is veel van de administratie van de plekken door Duitsers vernietigd en zijn de barakken van de werkkampen vernietigd of verplaatst en hergebruikt.

Dit najaar gaat het vervolgonderzoek bij Meerzicht beginnen. Door het natte weer van de afgelopen weken moet Ivar Schute het onderzoek in tweeën delen. Hij begint met geofysische onderzoek. ‘Dit is een verzamelnaam voor een aantal onderzoeksmethoden waar je met behulp van allerlei bliepjes en piepjes kunt meten wat er in de grond zit zonder te graven.’ Met deze methode kan Schute het terrein systematischer in beeld brengen. Als uit dat onderzoek meerdere afwijkende meetwaarden naar voren komen, gaat de archeoloog kleine proefputten graven om te kijken wat er daadwerkelijk in de grond zit. ‘Dit moet uitsluitsel geven of het inderdaad om een werkkamp gaat of dat het een Duits afweergeschut is, maar het kan om beide gaan.’ Na de ontruiming van de Joodse werkkampen hadden de Duitsers diverse luchtafweergeschutten in het gebied rondom Schiphol neergezet.

Tokkie hoopt dat Schute door het archeologisch onderzoek stuit op een belangrijk Joods artefact. ‘Want dat is keihard bewijs. We kunnen er alleen maar op hopen, vooral voor de nazaten.’

---

Kaderverhaal

Goed om te weten
Over de definitie van een Joods werkkamp is nog veel discussie binnen de groep van historici en deskundigen. Dit komt doordat er nog veel hiaten in de kennis zijn over het dagelijkse leven, de organisatie en het werk in de afzonderlijke kampen. Het is zelfs lastig om het precieze aantal vast te stellen, omdat er niet één definitie is. Wel zien de historici en deskundigen het belang van het onderzoek van de amateur-historicus Lion Tokkie in. Volgens Dirk Mulder, directeur van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, is Tokkie de eerste die echt fundamenteel onderzoek doet naar de Joodse werkkampen. ‘Wat hij allemaal nog uit de archieven haalt, als amateur-historicus, is echt ongelofelijk.’ Ook Rob van der Laarse, hoogleraar Erfgoed van de Oorlog aan de Vrije Universiteit, die Tokkie advies geeft bij het onderzoeken, vindt het bijzonder wat hij naar bovenhaalt. ‘De Joodse werkkampen gaan iets veranderen in de herdenkingscultuur, zodra Lion Tokkie de werkkampen meer gelokaliseerd heeft met behulp van archeologen.’ Volgens Van der Laarse ligt de werkelijkheid van de Jodenvervolging in Nederland veel complexer dan de maatschappij nu denkt. ‘Het is niet zo dat de Duitsers op de deuren klopten en mensen weghaalden, er heeft een heel systeem achter gezeten.’