ijfverhoeven

Ping! Een mail komt binnen. Niets bijzonders, want ik krijg door mijn freelance-werk veel mail. Alleen deze keer was het wel een bijzondere mail. Toen ik zag dat ik een persmail van het museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam had gekregen, was ik wel lichtelijk verbaasd. Die had ik nog nooit gekregen, waarom nu dan wel? Maar toen ik zag welke tentoonstelling ze binnenkort hadden, snapte ik het heel goed: Boijmans in de oorlog.

Bijna tachtig jaar na het begin van de Duitse bezetting in Nederland geeft het museum een kijkje in het eigen oorlogsverleden. Hoe interessant! Daar had ik nooit aan gedacht. Ik kon alleen niet naar de persbijeenkomst, die in oktober gehouden werd, komen. Inmiddels is de tentoonstelling al een tijdje te bezichtigingen, maar ik heb hem nu eindelijk mogen zien.

Een antwoord
Op basis van recent onderzoek toont het museum Boijmans van Beuningen zijn verleden. In de tentoonstelling zie je aanwinsten uit de oorlogsjaren, beeldmateriaal van tentoonstellingen van toen en Rotterdamse kunst uit de bezettingstijd. “Bijna 75 jaar na de oorlog, die Rotterdam hevig heeft geraakt, leek het tijd om de vragen die over Boijmans in de oorlog leven, voor eens en voor altijd van antwoord te voorzien. Wij maken onze geschiedenis volledig transparant”, zegt museumdirecteur Sjarel Ex.

Ik vond het erg bijzonder om de oorlog nu uit het kunstperspectief te bekijken, want hoe hou je een museum levend wanneer de kunstwerken zijn opgeborgen vanwege oorlogsgeweld? Wat doe jij als kunstenaar in een wereld vol ellende, honger en geweld? En wat gebeurde er met de Joodse kunstenaars? Deze vragen worden tijdens het bezichtigen van de oorlog beantwoord.

Roofkunst
Zo is er een aparte zaal waar roofkunst wordt belicht. Hier zie je werken die voor, tijdens en na de bezetting in de museumcollectie terecht zijn gekomen als gevolg van de grootschalige roof van Joods kunstbezit door de nazi’s. Het museum heeft onderzoek gedaan naar de herkomst van de schilderijen en de rechtmatige eigenaren zijn ook opgespoord. “Het zou ongemakkelijk zijn als we kunst in bezit zouden hebben die een ander toebehoort. Maar we zijn nu schoon’’, zei de huidige directeur Sjarel Ex tegen het AD. Dirk Hannema, die directeur van het museum was tijdens de oorlog, bleek vijf werken te hebben gekocht die geroofd bleken. Die zijn teruggegeven aan de rechtmatige eigenaren.

Was hij fout of goed?
Dirk Hannema, directeur van het museum tijdens de oorlog, komt ook uitgebreid aan bod in de tentoonstelling. Heeft hij goed werk verricht of was hij juist fout? In 1935 opende het museumgebouw zijn deuren voor het publiek. Hannema transformeerde het museum van een tamelijk onbeduidend museum voor de oorlog naar een van de belangrijkste kunstinstituten. Dit kwam mede doordat hij veel steun had van de gemeente en particulieren.

Maar tijdens de oorlog werd hij ook meer en meer betrokken bij het naziregime. Hij nam plaats als Gemachtigde voor het Museumwezen in de schaduwregering van NSB-leider Anton Mussert en hij werd lid van de Kultuurraad die de Kultuurkamer adviseerde, het instituut waarmee de nazi’s de kunstwereld wilden reguleren. Daarnaast leek hij wel wat te voelen voor nationaal-socialisme.

Was hij dan echt werkelijk slecht? In één van de zalen van de tentoonstelling zijn ook brieven te lezen waarin Hannema probeerde zoveel mogelijk Joodse verzamelaars te helpen, museummedewerkers vrij te krijgen van dwangarbeid in Duitsland en ter dood veroordeelde verzetsstrijders vrij te pleiten. Eén keer heeft zijn brief geholpen en is een vonnis ingetrokken.

Opgeslagen in het museum
Daarnaast maakte Hannema het mogelijk dat families hun boedel in het museum konden opslaan. Verwoeste kunst, zoals standbeelden, tegels en ornamenten van gebouwen uit heel Rotterdam werden in het Boijmans opgeslagen. Kunstenaars die hun atelier en werk waren kwijtgeraakt krijgen geld van de rijksoverheid op aandringen van Hannema. Ten slotte protesteerde hij met succes toen de Duitsers hem een NSDAP-tentoonstelling wilden opleggen over vrouwenarbeid. De tentoonstelling over het Duitse boek, waarin ‘Mein Kampf’ een belangrijke rol had, kon hij niet voorkomen.

Hannema was er de hele tijd mee bezig hoe hij de kunst kon veilig stellen. Dat was zijn doel. Maar als bezoeker kan je afvragen of hij het op de juiste manier deed. Na de oorlog werd hij gevangen gezet in kamp Vianda in Hoek van Holland. Daar heeft hij bijna een jaar gezeten totdat hij vrijgelaten werd. Hij is niet veroordeeld.

Diepe indruk
Met eenvoud, maar toch met een krachtige boodschap laat het museum zijn eigen oorlogsgeschiedenis zien. Het heeft bij mij een diepe indruk achtergelaten. Bij de zaal over de roofkunst kreeg ik kippenvel van de verhalen over de rechtmatige Joodse eigenaren van de kunst. De eigenaren kwamen niet meer terug, maar de kunstwerken kwamen uiteindelijk wel weer bij de erfgenamen terecht. Mocht je nog tijd hebben deze week, dan kan ik je zeker aanraden om deze tentoonstelling te bekijken.